تراخم چیست؟ عامل اصلی کوری عفونی قابل پیشگیری در جهان

مقدمه

کوری یا نابینایی یکی از معضلات بزرگ سلامت در سراسر جهان است و عوامل مختلفی می‌توانند به آن منجر شوند. در میان علل عفونی نابینایی، یک بیماری باستانی اما همچنان فعال به نام تراخم (Trachoma)، جایگاه تلخی را به خود اختصاص داده است. این بیماری که ارتباط تنگاتنگی با فقر، بهداشت پایین و کمبود آب سالم دارد، به عنوان اصلی‌ترین عامل عفونی نابینایی قابل پیشگیری در دنیا شناخته می‌شود. اما تراخم چیست، چگونه منتقل می‌شود و چه اقداماتی برای کنترل و حذف آن در حال انجام است؟

این مقاله به صورت جامع به این سوالات پاسخ می‌دهد و اطلاعات ضروری درباره بیماری تراخم، از عامل ایجادکننده و روش‌های انتقال گرفته تا مراحل پیشرفت بیماری، علائم، روش‌های تشخیص، درمان (با تاکید بر استراتژی جهانی SAFE) و راه‌های پیشگیری را در اختیار شما قرار می‌دهد. آگاهی از این بیماری، گام اول در مسیر پیشگیری از عوارض جبران‌ناپذیر آن است.

تراخم چیست؟

تراخم یک بیماری عفونی مزمن چشم است که توسط نوع خاصی از باکتری به نام کلامیدیا تراکوماتیس ایجاد می‌شود. این عفونت عمدتاً غشای داخلی پلک‌ها (ملتحمه) و قرنیه (لایه شفاف جلوی چشم) را درگیر می‌کند. ویژگی اصلی تراخم، عفونت‌های مکرر در طول سال‌ها، به‌ویژه در دوران کودکی است. هر دوره عفونت باعث ایجاد التهاب و به تدریج جوشگاه (اسکار) در سطح داخلی پلک بالا می‌شود. با گذشت زمان و تکرار عفونت‌ها، این اسکارها می‌توانند باعث تغییر شکل پلک و برگشتن مژه‌ها به سمت داخل شوند که در نهایت منجر به خراشیدگی مداوم قرنیه، کدورت آن و نابینایی غیرقابل برگشت می‌گردد.

عامل بیماری تراخم چیست؟

باکتری Chlamydia trachomatis، به طور مشخص سروتیپ‌های A، B، Ba و C آن، عامل ایجاد تراخم هستند. لازم به ذکر است این سروتیپ‌ها با انواع کلامیدیا تراکوماتیس که باعث عفونت‌های مقاربتی می‌شوند، متفاوت هستند.

نحوه انتقال تراخم به چه صورت است؟

تراخم از فردی به فرد دیگر و از طریق راه‌های زیر منتقل می‌شود:

1. تماس مستقیم: تماس با ترشحات چشم یا بینی فرد آلوده.
2. تماس غیرمستقیم: استفاده مشترک از وسایل آلوده مانند حوله، دستمال، ملحفه یا تماس دست‌های آلوده با چشم.
3. مگس‌ها: نوع خاصی از مگس‌ها (مگس صورت یا face fly) که در اطراف فضولات انسانی و حیوانی تخم‌گذاری می‌کنند، نقش مهمی در انتقال باکتری از چشم فرد آلوده به چشم فرد سالم، به‌ویژه در میان کودکان دارند.

انتقال تراخم ارتباط مستقیمی با شرایط بهداشتی نامناسب دارد، از جمله:

• دسترسی محدود به آب سالم برای شستشوی صورت و دست‌ها.
• عدم وجود یا استفاده ناکافی از سرویس‌های بهداشتی مناسب.
• زندگی در شرایط شلوغ و پرازدحام.
• کنترل نامناسب جمعیت مگس‌ها.

چه کسانی در معرض خطر تراخم هستند؟

افراد زیر بیشتر در معرض خطر تراخم هستند:

• کودکان: کودکان خردسال، به‌ویژه در سنین پیش‌دبستانی، بیشترین میزان عفونت فعال تراخم را دارند و به عنوان مخزن اصلی بیماری در جامعه عمل می‌کنند. عفونت در این سنین اغلب علائم خفیفی دارد.
• زنان: زنان، به خصوص مادرانی که از کودکان مراقبت می‌کنند، به دلیل تماس نزدیک‌تر و طولانی‌تر با کودکان آلوده، بیشتر در معرض عفونت‌های مکرر قرار دارند و در نتیجه، عوارض منجر به کوری (مانند تریکیازیس) در آن‌ها بسیار شایع‌تر از مردان است.
• جوامع محروم: تراخم عمدتاً در جوامع فقیر و روستایی در مناطق بومی آفریقا، آسیا، آمریکای مرکزی و جنوبی، خاورمیانه و برخی مناطق استرالیا شایع است؛ مناطقی که با کمبود آب سالم و بهداشت نامناسب دست و پنجه نرم می‌کنند.

مراحل بیماری تراخم چیست؟ (بر اساس طبقه‌بندی سازمان بهداشت جهانی – WHO)

سازمان بهداشت جهانی یک سیستم درجه‌بندی ساده برای ارزیابی شدت و مرحله تراخم ایجاد کرده است که به برنامه‌ریزی درمانی و کنترل بیماری کمک می‌کند:

1. TF (التهاب تراخمی – فولیکولار / Trachomatous Inflammation – Follicular): مشخصه اصلی این مرحله، وجود پنج فولیکول یا بیشتر (برجستگی‌های کوچک سفید یا زرد رنگ شبیه دانه ارزن) در سطح داخلی پلک فوقانی (ملتحمه تارسال فوقانی) است. این نشانه عفونت فعال است و در کودکان شایع‌تر می‌باشد.
2. TI (التهاب تراخمی – شدید / Trachomatous Inflammation – Intense): در این مرحله، التهاب شدید باعث قرمزی، ضخیم شدن و تورم قابل توجه ملتحمه پلک بالا می‌شود، به طوری که بیش از نیمی از عروق خونی طبیعی آن دیده نمی‌شوند. این نیز نشانه عفونت فعال و شدیدتر است.
3. TS (اسکار یا جوشگاه تراخمی / Trachomatous Scarring): در اثر بهبود التهاب‌های مکرر، خطوط یا نوارهای سفید رنگ اسکار در سطح داخلی پلک بالا ظاهر می‌شوند. این مرحله نشان‌دهنده آسیب ناشی از عفونت‌های قبلی است.
4. TT (تریکیازیس تراخمی / Trachomatous Trichiasis): اسکار شدید باعث جمع شدن و تغییر شکل لبه پلک شده و حداقل یک مژه به سمت داخل برگشته و با سطح کره چشم (قرنیه) تماس پیدا می‌کند. این مرحله بسیار دردناک است و هر بار پلک زدن باعث خراشیدگی قرنیه می‌شود. ای‌ مرحله نیاز فوری به جراحی دارد.
5. CO (کدورت قرنیه / Corneal Opacity): خراشیدگی مداوم قرنیه توسط مژه‌های برگشته (تریکیازیس)، منجر به ایجاد زخم، عفونت ثانویه و در نهایت کدورت (سفید شدن) قرنیه می‌شود. اگر این کدورت مرکز قرنیه و ناحیه مردمک را بپوشاند، باعث کاهش شدید بینایی یا نابینایی کامل می‌شود.

درک این مراحل به فهم بهتر پاسخ سوال “تراخم چیست؟” و چگونگی پیشرفت آن به سمت نابینایی کمک می‌کند.

علائم تراخم چیست؟

علائم تراخم در مراحل مختلف

1. مراحل اولیه (عفونت فعال – TF, TI):

• در کودکان اغلب علائم خفیف است یا وجود ندارد.
• قرمزی چشم خفیف
• احساس خارش یا سوزش خفیف
• ترشح آبکی یا چرکی اندک از چشم
• حساسیت به نور (فتوفوبیا)

2. مراحل پیشرفته (عوارض – TT, CO):

• درد چشم شدید (احساس وجود شن یا جسم خارجی)
• اشک‌ریزش مداوم
• حساسیت شدید به نور
• قرمزی چشم
• دیدن مژه‌های برگشته به سمت داخل
• تاری دید پیشرونده
• کدورت قابل مشاهده قرنیه
• در نهایت، نابینایی

راه تشخیص تراخم چیست ؟

تشخیص تراخم عمدتاً بالینی است و توسط کارکنان بهداشتی آموزش‌دیده، پرستاران یا پزشکان (به‌ویژه چشم‌پزشکان) انجام می‌شود. روش تشخیص شامل موارد زیر است:

1. معاینه چشم: معاینه‌کننده با برگرداندن پلک بالا (Upper eyelid eversion)، سطح داخلی آن را به دقت بررسی می‌کند تا علائم مشخصه مراحل مختلف تراخم (فولیکول‌ها، التهاب شدید، اسکار) را جستجو کند.
2. بررسی مژه‌ها و قرنیه: وضعیت مژه‌ها برای تشخیص تریکیازیس (TT) و شفافیت قرنیه برای تشخیص کدورت (CO) بررسی می‌شود.
3. استفاده از بزرگ‌نمایی: استفاده از لوپ یا چراغ قوه با بزرگ‌نمایی به تشخیص دقیق‌تر کمک می‌کند.

در مناطق بومی، تشخیص بالینی معمولاً کافی است. آزمایش‌های آزمایشگاهی برای شناسایی باکتری کلامیدیا تراکوماتیس (مانند PCR) بیشتر در تحقیقات یا موارد تشخیصی دشوار کاربرد دارند.

روش درمان و کنترل تراخم چیست؟

سازمان بهداشت جهانی برای کنترل و حذف تراخم به عنوان یک مشکل بهداشت عمومی، استراتژی جامعی به نام SAFE را ترویج می‌کند که شامل چهار جزء اصلی است:

1. S = Surgery (جراحی): انجام عمل جراحی بر روی پلک برای اصلاح تریکیازیس (TT). این جراحی از تماس بیشتر مژه‌ها با قرنیه جلوگیری کرده و مانع از پیشرفت آسیب قرنیه و نابینایی می‌شود. این اقدام برای افرادی که به مرحله TT رسیده‌اند، حیاتی است.
2. A = Antibiotics (آنتی‌بیوتیک‌ها): استفاده از آنتی‌بیوتیک برای درمان عفونت فعال (TF/TI) و کاهش بار میکروبی در جامعه. داروی انتخابی معمولاً آزیترومایسین خوراکی (یک دوز واحد) است که به دلیل سهولت مصرف، برای برنامه‌های درمان انبوه (Mass Drug Administration – MDA) بسیار مناسب است. پماد چشمی تتراسایکلین (مصرف روزانه به مدت ۶ هفته) نیز یک گزینه درمانی دیگر است. در برنامه‌های MDA، کل جامعه در معرض خطر، سالانه تحت درمان آنتی‌بیوتیکی قرار می‌گیرند.
3. F = Facial cleanliness (بهداشت صورت): آموزش و ترویج شستشوی منظم صورت با آب و صابون، به‌ویژه در کودکان، برای پاک کردن ترشحات عفونی و کاهش انتقال باکتری.
4. E = Environmental improvement (بهبود شرایط محیطی): اقدامات زیربنایی برای بهبود بهداشت محیط، شامل:

افزایش دسترسی به منابع آب سالم و کافی برای شستشو و مصارف بهداشتی.

بهبود سرویس‌های بهداشتی (ساخت و استفاده از توالت‌های بهداشتی) برای کاهش فضولات انسانی و در نتیجه کاهش محل‌های تخم‌گذاری مگس‌ها.

کنترل جمعیت مگس‌ها.

موفقیت در کنترل تراخم نیازمند اجرای همزمان و هماهنگ تمام اجزای استراتژی SAFE است.

عوارض تراخم چیست؟

عوارض اصلی و جدی تراخم که در اثر عفونت‌های مکرر و عدم درمان ایجاد می‌شوند عبارتند از:

• تریکیازیس (برگشتن مژه‌ها به داخل)
• انتروپیون (برگشتن کل لبه پلک به داخل)
• زخم، اسکار و کدورت قرنیه
• خشکی چشم شدید (به دلیل آسیب به غدد اشکی و سلول‌های گابلت)
• نابینایی غیرقابل برگشت

راه پیشگیری از تراخم چیست ؟

پیشگیری از تراخم عمدتاً بر اجرای اجزای F و E استراتژی SAFE متمرکز است:

• ارتقاء سطح بهداشت فردی (شستشوی دست و صورت).
• بهبود دسترسی به آب سالم و امکانات بهداشتی.
• کنترل مگس‌ها.
• آموزش بهداشت به جوامع در معرض خطر.
• حمایت و مشارکت در برنامه‌های درمان انبوه با آنتی‌بیوتیک (MDA).

تلاش‌های جهانی برای حذف تراخم

با تلاش‌های هماهنگ جهانی تحت رهبری سازمان بهداشت جهانی و شرکای آن از طریق “ائتلاف جهانی برای حذف تراخم تا سال ۲۰۲۰” (GET2020) که اکنون اهداف آن تمدید شده، پیشرفت قابل توجهی در کاهش شیوع تراخم و رساندن خدمات SAFE به میلیون‌ها نفر حاصل شده است. تعداد افرادی که در معرض خطر نابینایی ناشی از تراخم هستند به شدت کاهش یافته و بسیاری از کشورها در مسیر حذف تراخم به عنوان یک مشکل بهداشت عمومی قرار گرفته‌اند. این نشان می‌دهد که حذف این بیماری باستانی امکان‌پذیر است.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

اگر شما یا فرزندتان علائمی مانند قرمزی، ترشح، تحریک چشم یا درد و تاری دید دارید، به‌ویژه اگر در منطقه‌ای زندگی می‌کنید که تراخم شایع است یا به چنین منطقه‌ای سفر کرده‌اید، لازم است برای معاینه به پزشک مراجعه کنید. تشخیص و درمان به موقع، به‌خصوص در مراحل اولیه یا در صورت بروز تریکیازیس، می‌تواند از آسیب دائمی به بینایی جلوگیری کند.

نتیجه‌گیری

تراخم بیش از یک بیماری چشمی ساده است؛ این بیماری نمادی از نابرابری‌های بهداشتی و تأثیر فقر و کمبود امکانات اولیه بر سلامت انسان است. پاسخ به سوال “تراخم چیست” ما را با یک عامل عفونی مواجه می‌کند که می‌تواند به تدریج بینایی را از بین ببرد، اما خوشبختانه قابل پیشگیری و درمان است. استراتژی جامع SAFE راهکاری مؤثر برای مبارزه با این بیماری ارائه داده و امید به حذف کامل تراخم به عنوان یک معضل بهداشت عمومی در سراسر جهان را زنده نگه داشته است. افزایش آگاهی، بهبود بهداشت و دسترسی به خدمات درمانی، کلیدهای اصلی ریشه‌کن کردن این عامل کوری قابل پیشگیری هستند.

با آرزوی سلامتی شما عزیزان، بدرود.