بیماری هایفما چیست؟ خونریزی در اتاق قدامی چشم، علل و درمان فوری

مقدمه

مشاهده خون در قسمت رنگی چشم (عنبیه) یا پشت قرنیه شفاف، تجربه‌ای بسیار نگران‌کننده و هشداردهنده است. این وضعیت که در علم چشم‌پزشکی با نام هایفما (Hyphema) شناخته می‌شود، نشان‌دهنده خونریزی در فضای جلویی چشم بوده و یک اورژانس پزشکی محسوب می‌گردد که نیازمند ارزیابی و درمان فوری توسط چشم‌پزشک است. اما بیماری هایفما دقیقاً چیست، چرا رخ می‌دهد و چه اقداماتی برای مدیریت آن ضروری است؟

این مقاله به بررسی صفر تا صد بیماری هایفما پرداخته است. با ما همراه باشید.

هایفما چیست؟ نگاهی دقیق‌تر به خونریزی داخل چشم

هایفما به تجمع خون در اتاق قدامی چشم اشاره دارد. اتاق قدامی، فضای کوچک پر از مایع زلالیه است که بین قرنیه (لایه شفاف و گنبدی شکل جلوی چشم) و عنبیه (بخش رنگی چشم) و مردمک قرار دارد. خونریزی معمولاً از رگ‌های خونی آسیب‌دیده در عنبیه یا جسم مژگانی (ساختاری که پشت عنبیه قرار دارد و در تولید مایع زلالیه و فوکوس عدسی نقش دارد) نشأت می‌گیرد.

خون جمع شده در اتاق قدامی، بسته به میزان آن، ممکن است به صورت یک لایه کوچک در پایین این فضا ته‌نشین شود (به دلیل جاذبه) یا در موارد شدیدتر، کل این فضا را پر کند و دید را مختل نماید. درک ماهیت بیماری هایفما به عنوان خونریزی داخلی چشم، اهمیت رسیدگی فوری به آن را روشن می‌سازد.

علل شایع بروز بیماری هایفما: چرا خونریزی اتفاق می‌افتد؟

علت اصلی و شایع‌ترین دلیل بروز هایفما، ضربه مستقیم به چشم است. این ضربات می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• آسیب‌های ورزشی: برخورد توپ (بسکتبال، فوتبال، تنیس)، ضربه آرنج یا مشت در ورزش‌های رزمی.
• حوادث: تصادفات رانندگی، سقوط از ارتفاع، آسیب‌های حین کار.
• نزاع و درگیری: ضربات مشت به صورت و اطراف چشم.
• بازی‌های کودکان: برخورد اسباب‌بازی یا اشیاء دیگر به چشم.

ضربه، حتی اگر به ظاهر شدید نباشد، می‌تواند باعث پارگی رگ‌های خونی ظریف عنبیه یا جسم مژگانی شود.

علاوه بر ضربه، هایفما می‌تواند به دلایل خودبخودی (بدون سابقه تروما) نیز رخ دهد، اگرچه این موارد کمتر شایع هستند. مانند:

• رگ‌زایی غیرطبیعی (Neovascularization): رشد عروق خونی جدید و شکننده در سطح عنبیه یا در زاویه چشم، که می‌تواند در بیماری‌هایی مانند رتینوپاتی دیابتی پیشرفته، انسداد ورید شبکیه یا سایر مشکلات عروقی چشم دیده شود.
• تومورهای چشمی: برخی تومورهای داخل چشمی (خوش‌خیم یا بدخیم) می‌توانند باعث خونریزی شوند.
• اختلالات انعقادی خون: بیماری‌هایی مانند هموفیلی، بیماری فون ویلبراند، کم‌خونی داسی شکل یا مصرف داروهای رقیق‌کننده خون (ضدانعقادها مانند وارفارین یا آسپرین) می‌توانند ریسک خونریزی را افزایش دهند.
• عوارض پس از جراحی چشم: هایفما می‌تواند به ندرت به عنوان عارضه‌ای پس از برخی جراحی‌های داخل چشمی (مانند جراحی آب مروارید یا گلوکوم) رخ دهد.
• یوئیت (Uveitis): التهاب شدید ساختارهای داخلی چشم گاهی می‌تواند با خونریزی همراه باشد (یوئیت همراه با هایفما).

علائم بیماری هایفما: به چه نشانه‌هایی باید فوراً توجه کرد؟

علائم هایفما معمولاً بلافاصله پس از آسیب یا به صورت ناگهانی در موارد خودبخودی ظاهر می‌شوند و نیاز به توجه فوری پزشکی دارند:

• خون قابل مشاهده در جلوی چشم: این واضح‌ترین علامت است. ممکن است به صورت لایه‌ای قرمز رنگ در بخش پایینی اتاق قدامی دیده شود یا اینکه کل فضای پشت قرنیه را پر نموده و دید را کدر کند. گاهی اوقات خون آنقدر کم است (میکروهایفما) که فقط با معاینه میکروسکوپی توسط پزشک قابل تشخیص است اما باعث تاری دید خفیف می‌شود.
• درد چشم: اغلب به دلیل ضربه اولیه یا افزایش فشار چشم وجود دارد.
• حساسیت به نور (Photophobia): نور باعث تشدید درد یا ناراحتی می‌شود.
• تاری دید یا کاهش بینایی: میزان تاری دید به مقدار خون بستگی دارد. در هایفمای کامل (Total Hyphema)، دید ممکن است تا حد درک نور کاهش یابد.
• گاهی سردرد، حالت تهوع یا استفراغ: این علائم می‌توانند نشان‌دهنده افزایش قابل توجه فشار داخل چشم باشند.

مشاهده هر یک از این علائم، به ویژه دیدن خون در چشم، زنگ خطری جدی است و باید فوراً برای معاینه به چشم‌پزشک مراجعه کرد.

درجه‌بندی هایفما: شدت خونریزی چقدر است؟

چشم‌پزشکان برای ارزیابی شدت هایفما و پیش‌بینی خطر عوارض، آن را درجه‌بندی می‌کنند. این درجه‌بندی بر اساس میزان پر شدن اتاق قدامی با خون است:

• میکروهایفما: فقط تعداد کمی گلبول قرمز در اتاق قدامی معلق هستند و لایه قابل مشاهده‌ای تشکیل نمی‌شود، اما ممکن است دید کمی تار باشد.
• درجه ۱: کمتر از یک سوم (۳۳%) اتاق قدامی با خون پر شده است.
• درجه ۲: بین یک سوم تا نیمی (۳۳-۵۰%) اتاق قدامی پر شده است.
• درجه ۳: بیش از نیمی (بیش از ۵۰%) اتاق قدامی پر شده، اما هنوز تمام فضا را نگرفته است.
• درجه ۴ (هایفمای کامل یا Total Hyphema یا Eight-ball Hyphema): تمام اتاق قدامی با خون تیره یا لخته پر شده است.

درجه هایفما در تعیین برنامه درمانی و پیش‌بینی احتمال بروز عوارض نقش مهمی دارد. هایفماهای درجه بالاتر با خطر بیشتری برای عوارض همراه هستند.

چرا بیماری هایفما یک اورژانس پزشکی است؟ (عوارض احتمالی)

بیماری هایفما به خودی خود می‌تواند باعث کاهش دید شود، اما خطر اصلی آن در عوارض بالقوه‌ای است که می‌تواند ایجاد کند؛ ازجمله:

1. افزایش فشار داخل چشم (Increased Intraocular Pressure – IOP) / گلوکوم ثانویه: لخته‌های خون و سلول‌های خونی می‌توانند مسیر خروج طبیعی مایع زلالیه از چشم (شبکه ترابکولار در زاویه چشم) را مسدود کنند. این انسداد باعث تجمع مایع و افزایش شدید فشار داخل چشم می‌شود (گلوکوم حاد ثانویه). فشار بالای کنترل نشده می‌تواند در مدت کوتاهی به عصب بینایی آسیب دائمی وارد کرده و منجر به کوری شود. این شایع‌ترین عارضه جدی هایفما است.
2. خونریزی مجدد (Re-bleeding): حدود ۲ تا ۵ روز پس از آسیب اولیه، زمانی که لخته خون اولیه شروع به حل شدن می‌کند، رگ آسیب‌دیده ممکن است دوباره خونریزی کند. خونریزی مجدد اغلب شدیدتر از خونریزی اولیه است و خطر افزایش فشار چشم و سایر عوارض را به مراتب بیشتر می‌کند.
3. لک شدن قرنیه (Corneal Blood Staining): اگر خون برای مدت طولانی در اتاق قدامی باقی بماند (به‌خصوص در هایفماهای بزرگ یا همراه با فشار چشم بالا)، هموگلوبین تجزیه شده و رنگدانه‌های آهن می‌توانند به داخل لایه‌های قرنیه نفوذ کرده و باعث ایجاد لکه زرد-قهوه‌ای شوند. این لکه می‌تواند دید را برای ماه‌ها یا حتی سال‌ها تار کند و گاهی نیاز به پیوند قرنیه پیدا می‌کند.
4. چسبندگی‌ها (Synechiae): التهاب ناشی از خون و ضربه می‌تواند باعث چسبیدن عنبیه به سطح پشتی قرنیه (چسبندگی قدامی) یا به سطح جلویی عدسی (چسبندگی خلفی) شود که می‌تواند حرکت مردمک را مختل کرده و در آینده مشکل‌ساز شود.
5. آسیب به عصب بینایی (Optic Nerve Damage): فشار چشم بالا و کنترل نشده می‌تواند مستقیماً به عصب بینایی آسیب بزند.
6. کاهش دائمی بینایی: در نتیجه عوارض فوق، به‌خصوص اگر درمان به تأخیر بیفتد یا مؤثر نباشد.

تشخیص هایفما توسط چشم‌پزشک

تشخیص بیماری هایفما نیازمند معاینه دقیق توسط چشم‌پزشک است. اقدامات تشخیصی شامل موارد زیر هستند:

• شرح حال کامل: پرسش در مورد زمان و نحوه آسیب، علائم، سابقه بیماری‌های چشمی یا خونی و داروهای مصرفی.
• سنجش حدت بینایی: اندازه‌گیری قدرت دید هر چشم.
• معاینه با اسلیت لمپ (Slit Lamp Examination): بررسی دقیق ساختارهای جلویی چشم (قرنیه، اتاق قدامی، عنبیه، عدسی) با بزرگنمایی برای دیدن میزان و لایه خون، منشأ احتمالی خونریزی و آسیب‌های همراه.
• اندازه‌گیری فشار داخل چشم (Tonometry): برای بررسی وجود گلوکوم ثانویه. این کار باید با احتیاط انجام شود.
• گونیوسکوپی (Gonioscopy): معاینه زاویه چشم با لنز مخصوص برای بررسی مسیر تخلیه مایع زلالیه و جستجوی رگ‌های غیرطبیعی یا آسیب زاویه (معمولاً پس از چند روز که وضعیت پایدارتر شد انجام می‌شود).
• اولتراسوند (B-scan Ultrasound): اگر خونریزی آنقدر شدید باشد که دیدن ساختارهای پشتی چشم (شبکیه و عصب) ممکن نباشد، از سونوگرافی برای بررسی آن‌ها استفاده می‌شود.

درمان بیماری هایفما: از استراحت تا جراحی

هدف اصلی درمان، جلوگیری از خونریزی مجدد، کنترل فشار چشم، تسریع جذب خون و پیشگیری از عوارض است.

درمان اولیه و محافظه‌کارانه:

استراحت: محدود کردن فعالیت بدنی و استراحت در بستر یا با فعالیت کم بسیار مهم است.

بالا نگه داشتن سر: قرار دادن سر تخت در زاویه ۳۰ تا ۴۵ درجه (حتی هنگام خواب) به ته‌نشین شدن خون در پایین اتاق قدامی و باز شدن مسیر دید و تخلیه مایع کمک می‌کند.

محافظ چشم (شیلد): استفاده از یک محافظ پلاستیکی یا فلزی روی چشم آسیب‌دیده (به‌خصوص هنگام خواب) برای جلوگیری از فشار یا ضربه ناخواسته ضروری است.

قطره‌های چشمی:

• گشادکننده مردمک (سیکلوپلژیک‌ها مانند آتروپین یا سیکلوپنتولات): برای کاهش درد ناشی از اسپاسم عضله مژگانی، جلوگیری از چسبندگی‌ها و ثابت نگه داشتن عنبیه.
• کورتیکواستروئیدها (مانند پردنیزولون): برای کاهش التهاب داخل چشم.
• داروهای کاهنده فشار چشم: در صورت بالا بودن فشار چشم، قطره‌هایی مانند تیمولول، بریمونیدین یا دورزولامید تجویز می‌شوند. از مصرف برخی داروها مانند پیلوکارپین و پروستاگلاندین‌ها معمولاً اجتناب می‌شود.

داروهای خوراکی (گاهی): داروهای ضدفیبرینولیتیک (مانند ترانگزامیک اسید یا آمینوکاپروئیک اسید): گاهی برای کمک به تثبیت لخته خون و کاهش خطر خونریزی مجدد تجویز می‌شوند، اما مصرف آن‌ها ممکن است جذب خون را کندتر کند و نیاز به نظارت دقیق دارد.

پرهیزات دارویی: اکیداً از مصرف آسپرین، ایبوپروفن و سایر داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) باید خودداری شود زیرا خطر خونریزی مجدد را افزایش می‌دهند.

جراحی (شستشوی اتاق قدامی – Anterior Chamber Washout):

در مواردی که درمان دارویی مؤثر نباشد یا عوارض جدی رخ دهد، جراحی لازم می‌شود. اندیکاسیون‌های جراحی عبارتند از:

• فشار چشم بالا و کنترل نشده علی‌رغم درمان دارویی حداکثری.
• هایفمای بزرگ یا کامل (درجه ۳ یا ۴) که پس از چند روز شروع به جذب نمی‌کند.
• شروع لک شدن قرنیه.
• خونریزی مجدد قابل توجه. در این عمل، جراح با ایجاد برش‌های کوچک، خون و لخته‌ها را از اتاق قدامی شستشو و خارج می‌کند.

پیش‌آگهی و چشم‌انداز آینده

پیش‌آگهی بیماری هایفما به عوامل متعددی بستگی دارد، از جمله:

• علت هایفما (تروماتیک یا خودبخودی)
• درجه اولیه خونریزی
• بروز خونریزی مجدد
• میزان و مدت افزایش فشار چشم
• ایجاد لک قرنیه
• وجود آسیب‌های همراه به سایر قسمت‌های چشم
• سرعت و کیفیت درمان دریافتی

هایفماهای کوچک (درجه ۱ یا میکروهایفما) که به سرعت درمان شوند و عارضه‌ای نداشته باشند، معمولاً پیش‌آگهی خوبی دارند و دید به حالت اول برمی‌گردد. اما هایفماهای بزرگتر، موارد همراه با عوارض یا درمان دیرهنگام می‌توانند منجر به کاهش دائمی بینایی شوند. پیگیری منظم طبق دستور چشم‌پزشک پس از بهبود اولیه نیز بسیار مهم است.

پیشگیری از هایفما

بهترین راه پیشگیری از هایفمای تروماتیک، استفاده از عینک‌های محافظ مناسب در حین انجام ورزش‌های پرخطر (مانند اسکواش، پینت‌بال، هاکی، بسکتبال و…) و مشاغل یا فعالیت‌هایی است که خطر پرتاب اجسام یا ضربه به چشم وجود دارد.

نتیجه‌گیری: هایفما را جدی بگیرید

هایفما یا خونریزی در اتاق قدامی چشم، یک وضعیت اورژانسی است که اغلب ناشی از ضربه بوده و می‌تواند عواقب جدی برای بینایی داشته باشد. عوارضی مانند افزایش شدید فشار چشم، خونریزی مجدد و لک شدن قرنیه، تهدیدهای اصلی این بیماری هستند. تشخیص و درمان سریع و مناسب توسط چشم‌پزشک، کلید اصلی برای به حداقل رساندن این خطرات و حفظ بینایی است. در صورت مشاهده هرگونه خون در داخل چشم یا علائم مشکوک دیگر پس از ضربه به چشم، هرگز تأخیر نکنید و فوراً به مرکز چشم‌پزشکی مراجعه نمایید.

 با آرزوی سلامتی شما عزیزان، بدرود.