اندوفتالمیت چیست؟ علائم، علل و درمان این اورژانس چشمی

مقدمه

چشم‌ها دریچه‌ای به سوی جهان هستند و سلامت آن‌ها نقشی حیاتی در کیفیت زندگی ما ایفا می‌کند. گاهی اوقات، مشکلاتی جدی مانند عفونت‌های داخلی چشم می‌توانند این عضو حساس را تهدید کنند. یکی از این شرایط اورژانسی و بسیار جدی، اندوفتالمیت نام دارد. اما اندوفتالمیت چیست؟ به زبان ساده، اندوفتالمیت به التهاب شدید و چرکی بافت‌ها و مایعات داخلی کره چشم (زلالیه و زجاجیه) گفته می‌شود که معمولاً در اثر ورود عوامل عفونی مانند باکتری‌ها یا قارچ‌ها ایجاد می‌گردد. این وضعیت نیازمند تشخیص و درمان فوری است، زیرا تأخیر در درمان می‌تواند منجر به کاهش شدید بینایی و حتی نابینایی دائمی شود.

در این مقاله جامع، به بررسی دقیق‌تر این بیماری، علل ایجاد آن، نشانه‌های هشداردهنده، روش‌های تشخیصی، گزینه‌های درمانی موجود و راه‌های پیشگیری از آن خواهیم پرداخت.

اندوفتالمیت چیست؟

همانطور که اشاره شد، اندوفتالمیت یک التهاب حاد و گسترده در ساختارهای داخلی چشم است. این التهاب معمولاً ماهیت عفونی دارد و فضاهای داخلی چشم، یعنی زلالیه (مایع شفاف جلوی عدسی) و زجاجیه (ماده ژله‌ای شفاف که بخش اعظم کره چشم را پر می‌کند)، را درگیر می‌کند. شدت التهاب می‌تواند به سرعت افزایش یابد و به شبکیه، مشیمیه و سایر بخش‌های حیاتی چشم آسیب برساند. به دلیل حساسیت بالای ساختارهای چشمی و سرعت پیشرفت عفونت، اندوفتالمیت به عنوان یک اورژانس چشم‌پزشکی طبقه‌بندی می‌شود.

علت ایجاد اندوفتالمیت چیست؟

عوامل مختلفی می‌توانند باعث بروز اندوفتالمیت شوند، اما شایع‌ترین علت، ورود میکروارگانیسم‌ها (عمدتاً باکتری‌ها و گاهی قارچ‌ها) به داخل چشم است. این ورود می‌تواند به دو شکل اصلی رخ دهد:

1. اندوفتالمیت اگزوژن (Exogenous Endophthalmitis):

این نوع شایع‌تر است و زمانی اتفاق می‌افتد که عامل عفونی از یک منبع خارجی به داخل چشم راه پیدا می‌کند. مهم‌ترین علل آن عبارتند از:

• جراحی های چشمی: شایع‌ترین علت اندوفتالمیت اگزوژن، عارضه پس از جراحی‌های داخل چشمی مانند جراحی آب مروارید (کاتاراکت)، جراحی‌های شبکیه، پیوند قرنیه و جراحی گلوکوم (آب سیاه) است. اگرچه ریسک آن کم است (حدود ۰.۰۵ تا ۰.۳ درصد پس از جراحی آب مروارید)، اما به دلیل تعداد بالای این جراحی‌ها، یکی از علل اصلی محسوب می‌شود.
• تزریقات داخل چشمی: تزریق دارو به داخل زجاجیه (مانند داروهای ضد فاکتور رشد اندوتلیال عروقی یا Anti-VEGF برای درمان بیماری‌های شبکیه) نیز می‌تواند ریسک ورود میکروب را به همراه داشته باشد.
• تروما و آسیب‌های نافذ چشمی: هرگونه آسیب یا ضربه‌ای که باعث پارگی و ایجاد راه نفوذ به داخل کره چشم شود (مانند فرورفتن جسم خارجی تیز)، می‌تواند منجر به ورود میکروب و ایجاد اندوفتالمیت شود.
• عفونت‌های سطحی چشم: در موارد نادر، عفونت‌های شدید قرنیه (کراتیت) یا زخم‌های قرنیه می‌توانند به داخل چشم گسترش یابند.

2. اندوفتالمیت اندوژن (Endogenous Endophthalmitis):

این نوع نادرتر است و زمانی رخ می‌دهد که عفونت از طریق جریان خون از نقطه دیگری در بدن به چشم می‌رسد و در آنجا مستقر می‌شود. این حالت بیشتر در افرادی دیده می‌شود که:

• دچار عفونت‌های خونی (سپسیس یا باکتریمی) هستند.
• مبتلا به عفونت‌های دریچه‌های قلب (اندوکاردیت) هستند.
• عفونت‌های کبدی یا ادراری دارند.
• تزریق وریدی مواد مخدر می‌کنند.
• سیستم ایمنی ضعیفی دارند (به دلیل بیماری‌هایی مانند دیابت کنترل نشده، ایدز، یا مصرف داروهای سرکوب‌کننده ایمنی).

علائم اندوفتالمیت چیست؟

علائم اندوفتالمیت معمولاً به سرعت (طی چند ساعت تا چند روز پس از ورود عامل عفونی) ظاهر می‌شوند و شدت آن‌ها می‌تواند متغیر باشد. شناخت سریع این علائم برای مراجعه فوری به چشم پزشک حیاتی است. شایع‌ترین علائم عبارتند از:

• کاهش ناگهانی و پیشرونده دید: این شایع‌ترین و مهم‌ترین علامت است. فرد ممکن است احساس کند دیدش تار شده یا پرده‌ای جلوی چشمش را گرفته است.
• درد شدید و فزاینده چشم: این درد چشم معمولاً شدید است و با حرکت چشم بدتر می‌شود.
• قرمزی شدید چشم: التهاب باعث پرخونی عروق صلبیه و ملتحمه می‌شود.
• حساسیت شدید به نور (فتوفوبیا): بیمار تحمل نگاه کردن به نور را ندارد.
• تورم پلک‌ها: پلک‌ها ممکن است قرمز، متورم و دردناک شوند.
• مشاهده ذرات شناور یا مگس‌پران (Floaters): به دلیل وجود چرک و التهاب در زجاجیه.
• ترشحات چرکی از چشم: ممکن است دیده شود، به خصوص در موارد شدید.
• کاهش شفافیت قرنیه: در برخی موارد قرنیه کدر می‌شود.
• هایپوپیون (Hypopyon): تجمع چرک سفید یا زرد رنگ در اتاق قدامی چشم (فضای بین قرنیه و عنبیه) که به صورت یک سطح افقی دیده می‌شود.

چه کسانی بیشتر در معرض خطر ابتلا به اندوفتالمیت هستند؟

اگرچه هر کسی ممکن است به اندوفتالمیت مبتلا شود، برخی عوامل ریسک ابتلا را افزایش می‌دهند:

• افرادی که اخیراً جراحی داخل چشمی داشته‌اند (به خصوص آب مروارید).
• بیمارانی که تزریق داخل چشمی دریافت می‌کنند.
• افرادی که دچار آسیب نافذ چشمی شده‌اند.
• بیماران دیابتی (به خصوص با قند خون کنترل نشده).
• افراد با سیستم ایمنی ضعیف.
• افراد مبتلا به عفونت‌های سیستمیک (عفونت خون، اندوکاردیت).
• افرادی که از لنز های تماسی به درستی استفاده نمی‌کنند (در صورت بروز زخم قرنیه).

روش تشخیص اندوفتالمیت چیست؟

تشخیص اندوفتالمیت عمدتاً بر اساس علائم بالینی و معاینه دقیق چشم‌پزشکی استوار است. پزشک با پرسش در مورد سابقه پزشکی (جراحی اخیر، بیماری زمینه‌ای، تروما) و معاینه کامل چشم با استفاده از اسلیت‌لمپ (Slit Lamp) و افتالموسکوپ (Ophthalmoscope) می‌تواند علائم التهاب داخلی چشم را مشاهده کند. در مواردی که دیدن ته چشم به دلیل کدورت شدید محیط‌های داخلی چشم (زلالیه و زجاجیه) دشوار باشد، از سونوگرافی چشم (B-scan Ultrasound) استفاده می‌شود تا وضعیت داخلی چشم و وجود التهاب یا خونریزی بررسی شود.

مهم‌ترین اقدام تشخیصی و درمانی، نمونه‌برداری از مایع زجاجیه (Vitreous Tap/Biopsy) است. در این روش، چشم پزشک با استفاده از یک سوزن بسیار ظریف، مقدار کمی از مایع زجاجیه را برای کشت و آنالیز آزمایشگاهی خارج می‌کند. این کار به شناسایی دقیق عامل عفونی (باکتری یا قارچ) و تعیین حساسیت آن به آنتی‌بیوتیک‌ها یا داروهای ضد قارچ کمک شایانی می‌کند که برای انتخاب درمان مناسب ضروری است. این نمونه‌برداری اغلب همزمان با اولین تزریق آنتی‌بیوتیک به داخل چشم انجام می‌شود.

راه درمان اندوفتالمیت چیست؟

هدف اصلی درمان، ریشه‌کن کردن سریع عفونت، کاهش التهاب و حفظ حداکثر بینایی ممکن است. درمان باید بلافاصله پس از تشخیص یا حتی شک قوی به اندوفتالمیت آغاز شود. گزینه‌های درمانی اصلی عبارتند از:

1. آنتی‌بیوتیک‌ها یا داروهای ضد قارچ: سنگ بنای درمان، تزریق مستقیم داروهای ضد میکروبی قوی (آنتی‌بیوتیک‌های وسیع‌الطیف یا داروهای ضد قارچ، بسته به عامل مشکوک یا شناسایی‌شده) به داخل حفره زجاجیه چشم (Intravitreal Injection) است. این روش باعث رسیدن غلظت بالایی از دارو به محل عفونت می‌شود. ممکن است نیاز به تکرار تزریق در روزهای بعد باشد. علاوه بر تزریق داخل چشمی، ممکن است از قطره‌های آنتی‌بیوتیک موضعی قوی و گاهی آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی یا وریدی (به خصوص در موارد اندوفتالمیت اندوژن یا عفونت‌های شدید) نیز استفاده شود.
2. کورتیکواستروئیدها (کورتون‌ها): برای کاهش التهاب شدید و جلوگیری از آسیب بیشتر به بافت‌های چشمی ناشی از پاسخ التهابی بدن، معمولاً کورتون‌ها نیز به صورت تزریق داخل چشمی، قطره موضعی یا حتی خوراکی تجویز می‌شوند.
3. جراحی ویترکتومی (Vitrectomy): در موارد شدید اندوفتالمیت، به خصوص زمانی که دید اولیه بسیار کم است یا پاسخ مناسبی به تزریق اولیه آنتی‌بیوتیک داده نمی‌شود، ممکن است نیاز به جراحی ویترکتومی باشد. در این جراحی، چشم پزشک زجاجیه عفونی و ملتهب را از چشم خارج کرده و آن را با محلول نمکی استریل جایگزین می‌کند. این کار به حذف بار میکروبی و سلول‌های التهابی کمک کرده و امکان رسیدن بهتر داروها به شبکیه را فراهم می‌سازد.

عوارض اندوفتالمیت چیست؟

اندوفتالمیت یک بیماری بسیار جدی است و حتی با درمان سریع و مناسب، همیشه نمی‌توان بینایی کامل را حفظ کرد. نتیجه نهایی درمان به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:

• نوع و حدت عامل عفونی: عفونت‌های ناشی از برخی باکتری‌ها یا قارچ‌های تهاجمی‌تر، پیش‌آگهی بدتری دارند.
• شدت اولیه بیماری و میزان کاهش دید اولیه: هرچه عفونت در زمان تشخیص شدیدتر و دید بیمار کمتر باشد، احتمال بهبودی کامل کمتر است.
• سرعت تشخیص و شروع درمان: تأخیر در درمان، شانس حفظ بینایی را به شدت کاهش می‌دهد.
• وضعیت سلامت عمومی بیمار و وجود بیماری‌های زمینه‌ای.

عوارض احتمالی اندوفتالمیت می‌تواند شامل کاهش شدید و دائمی بینایی، ایجاد اسکار (جای زخم) در شبکیه، جداشدگی شبکیه، آب سیاه (گلوکوم) ثانویه، آب مروارید و در موارد بسیار شدید و مقاوم به درمان، کوچک شدن و از دست رفتن عملکرد چشم (Phthisis Bulbi) یا حتی نیاز به تخلیه چشم باشد (اگرچه این مورد بسیار نادر است).

راهکارهای پیشگیری از اندوفتالمیت چیست؟

اگرچه نمی‌توان تمام موارد اندوفتالمیت را پیشگیری کرد (به خصوص موارد اندوژن)، اما با رعایت برخی نکات می‌توان ریسک ابتلا، به خصوص به نوع اگزوژن، را به میزان قابل توجهی کاهش داد:

• رعایت دقیق اصول استریل در جراحی‌های چشمی: استفاده از وسایل استریل، ضدعفونی مناسب چشم و پوست اطراف آن قبل از جراحی و استفاده پیشگیرانه از آنتی‌بیوتیک‌ها (قبل، حین یا بعد از جراحی طبق نظر پزشک).
• مراقبت صحیح پس از جراحی یا تزریق چشمی: استفاده منظم و طبق دستور پزشک از قطره‌های آنتی‌بیوتیک و ضد التهاب، پرهیز از تماس آب آلوده با چشم، عدم مالش چشم و مراجعه فوری در صورت بروز هرگونه علامت هشدار دهنده.
• استفاده از عینک محافظ: هنگام کار با ابزار یا در محیط‌هایی که خطر پرتاب اجسام و آسیب به چشم وجود دارد.
• درمان سریع آسیب‌های چشمی: مراجعه فوری به چشم پزشک در صورت هرگونه ضربه یا آسیب نافذ به چشم.
• کنترل بیماری‌های زمینه‌ای: مدیریت دقیق قند خون در بیماران دیابتی و درمان به‌موقع عفونت‌ها در سایر نقاط بدن.

چه زمانی باید فوراً به چشم پزشک مراجعه کرد؟

اندوفتالمیت یک اورژانس مطلق چشم‌پزشکی است. اگر شما یا یکی از نزدیکانتان، به خصوص پس از جراحی چشم، تزریق چشمی یا آسیب به چشم، دچار هر یک از علائم زیر شدید، باید بدون هیچ تعللی و فوراً به اورژانس چشم‌پزشکی یا چشم پزشک خود مراجعه کنید:

• کاهش دید ناگهانی
• درد شدید و فزاینده چشم
• قرمزی شدید چشم
• حساسیت به نور
• تورم پلک
• مشاهده لکه چرکی (هایپوپیون) در چشم

نتیجه‌گیری

اندوفتالمیت التهاب عفونی خطرناک داخل چشم است که می‌تواند به سرعت منجر به آسیب دائمی بینایی شود. شناخت علل، به‌ویژه ارتباط آن با جراحی‌ها و آسیب‌های چشمی و آگاهی از علائم هشداردهنده مانند درد، قرمزی و کاهش دید ناگهانی، برای اقدام به‌موقع حیاتی است. درمان فوری با آنتی‌بیوتیک‌ها یا داروهای ضد قارچ (عمدتاً از طریق تزریق داخل چشمی) و گاهی جراحی ویترکتومی، کلید اصلی مدیریت این اورژانس چشمی است. اگرچه پیش‌آگهی متغیر است، اما تشخیص و درمان سریع می‌تواند شانس حفظ بینایی را به طور قابل توجهی افزایش دهد. همواره به توصیه‌های چشم پزشک خود، به خصوص در مورد مراقبت‌های قبل و بعد از جراحی‌های چشمی، عمل کنید و در صورت بروز هرگونه علامت نگران‌کننده، فوراً به دنبال کمک پزشکی باشید.

با آرزوی سلامتی شما عزیزان، بدرود.